Aftowe zapalenie jamy ustnej

Definicja choroby. Przyczyny choroby

Aftowe zapalenie jamy ustnej (stomatitis aphthosa) to stan zapalny błony śluzowej jamy ustnej, który charakteryzuje się uszkodzeniem powierzchni nabłonka i pojawieniem się aft, czyli bolesnych erozji lub owrzodzeń. Zmiany te mogą występować pojedynczo lub w większej liczbie, mają okrągły lub owalny kształt i są pokryte białawo-żółtawym nalotem z czerwoną obwódką zapalną.

Chorobie towarzyszy silny ból, pieczenie, a czasami trudności w jedzeniu i mówieniu. U niektórych pacjentów występuje powiększenie węzłów chłonnych, a w rzadkich przypadkach także gorączka i ogólne osłabienie. Zmiany w jamie ustnej zwykle goją się samoistnie w ciągu 7–10 dni, nie pozostawiając blizn.

Przyczyny rozwoju aftowego zapalenia jamy ustnej nie zostały w pełni poznane. Choroba może występować samodzielnie lub stanowić objaw towarzyszący innym schorzeniom, zwłaszcza układu pokarmowego. Wiadomo jednak, że istnieje wiele czynników sprzyjających jej rozwojowi:

• predyspozycje genetyczne;
• choroby zakaźne, takie jak ospa wietrzna czy infekcyjne zapalenie krtani;
• choroby układu pokarmowego (np. wirusowe zapalenie wątroby, choroba wrzodowa żołądka);
• niedobory witamin i minerałów, szczególnie z grupy B, C, żelaza i cynku, spowodowane niewłaściwą dietą;
• kontakt z alergenami – np. cytrusami lub składnikami past do zębów (laurylosiarczan sodu);
• długotrwały stres, który obniża odporność organizmu;
• obecność wirusa opryszczki pospolitej lub półpaśca;
• infekcje górnych dróg oddechowych;
• szkodliwe nawyki, takie jak palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu;
• spożywanie niemytych owoców i warzyw;
• urazy błony śluzowej (np. przy gryzieniu lub podczas snu);
• próchnica i obecność kamienia nazębnego;
• mechaniczne podrażnienia od aparatu ortodontycznego lub protez;
• oparzenia błony śluzowej spowodowane gorącymi potrawami;
• osłabienie odporności, zmiany hormonalne (np. w czasie cyklu miesiączkowego lub ciąży);
• choroby krwi, gruźlica, kiła;
• nagła zmiana klimatu;
• wkładanie do ust brudnych rąk lub przedmiotów.

Wszystkie te czynniki mogą prowadzić do rozwoju stanu zapalnego, ponieważ jedne z nich – takie jak stres, infekcje czy osłabienie odporności – obniżają naturalne mechanizmy obronne organizmu, a inne – jak urazy, próchnica czy brak higieny – umożliwiają wniknięcie drobnoustrojów chorobotwórczych do tkanek jamy ustnej.

Statystycznie aftowe zapalenie jamy ustnej częściej występuje u dzieci niż u dorosłych, co wiąże się z niedojrzałością układu odpornościowego i brakiem wykształconych nawyków higienicznych. Dzieci często wkładają do ust różne przedmioty, co sprzyja infekcjom i mikrourazom błony śluzowej.

U dorosłych częściej obserwuje się przewlekłą postać choroby, szczególnie w wieku 20–40 lat. Wynika to z trybu życia, stresu, nieprawidłowej diety i braku leczenia w ostrej fazie schorzenia, co prowadzi do częstych nawrotów i długotrwałych dolegliwości.

W przypadku wystąpienia podobnych objawów skonsultuj się z lekarzem. Nie stosuj samoleczenia – to niebezpieczne dla Twojego zdrowia!

Objawy aftowego zapalenia jamy ustnej

Kluczowym objawem aftowego zapalenia jamy ustnej jest pojawienie się pojedynczych lub mnogich aft, czyli bolesnych nadżerek (owrzodzeń) błony śluzowej jamy ustnej o średnicy 3–5 mm. Zmiany te mają najczęściej biały, żółtawy lub szarawy kolor i otoczone są czerwoną obwódką zapalną. Afty powodują znaczny dyskomfort — nawet delikatny kontakt z językiem, jedzeniem czy szczoteczką do zębów może wywoływać silny, kłujący ból, utrudniający mówienie i spożywanie posiłków.

Rozpoznanie choroby może być utrudnione, ponieważ w początkowej fazie rozwija się ona niemal bezobjawowo. Dopiero w momencie podrażnienia zmian — na przykład podczas jedzenia, szczotkowania zębów lub przypadkowego ugryzienia błony śluzowej — pojawia się ostry ból, który wskazuje na uszkodzenie nabłonka. W niektórych przypadkach pacjenci zauważają również uczucie pieczenia lub mrowienia w miejscu, w którym afta dopiero się tworzy.

U dzieci przebieg choroby bywa bardziej nasilony niż u dorosłych. Dzieci często skarżą się na silniejszy ból, mają trudności z jedzeniem, a dolegliwości mogą być połączone z gorączką i ogólnym osłabieniem.

Dodatkowe (wtórne) objawy, które świadczą o postępowaniu procesu zapalnego, to:

• uczucie ogólnego osłabienia i zmęczenia;
• utrata apetytu;
• gorączka, czasem sięgająca nawet 39°C;
• powiększenie węzłów chłonnych szyjnych;
• zmiana odczuwania smaku;
• zaczerwienienie i lekkie obrzmienie błony śluzowej jamy ustnej.

Objawy te nasilają się w okresie aktywnego stanu zapalnego i stopniowo ustępują wraz z gojeniem się zmian.

Patogeneza aftowego zapalenia jamy ustnej

Współczesna medycyna wyróżnia kilka teorii dotyczących powstawania aftowego zapalenia jamy ustnej, z których każda znajduje potwierdzenie w badaniach naukowych. Najczęściej wskazuje się jednak, że kluczową rolę w patogenezie choroby odgrywa czynnik infekcyjno-alergiczny. Mechanizm ten polega na zmianie reaktywności organizmu i jego nadwrażliwości (sensybilizacji) na bakterie, takie jak gronkowiec (Staphylococcus) czy paciorkowiec (Streptococcus). Są to mikroorganizmy fizjologicznie obecne w jamie ustnej, które w sprzyjających warunkach — np. przy obniżonej odporności lub zaburzeniu równowagi mikrobiologicznej — mogą stać się chorobotwórcze i wywołać stan zapalny błony śluzowej.

Drugim istotnym mechanizmem rozwoju choroby jest teoria autoimmunologiczna. Zakłada ona, że w wyniku tzw. reakcji krzyżowej układ odpornościowy produkuje przeciwciała, które mają zwalczać bakterie chorobotwórcze w jamie ustnej i jelitach, lecz przez podobieństwo struktur błędnie atakują własne komórki nabłonka błony śluzowej. Z tego powodu choroby autoimmunologiczne przewodu pokarmowego, takie jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego, mogą stanowić czynnik wyzwalający rozwój aftowego zapalenia jamy ustnej.

Często nawracające afty mają natomiast podłoże alergiczne. Wskazują na to obserwacje, że objawy choroby nasilają się w okresach zaburzeń hormonalnych (np. podczas miesiączki lub ciąży) oraz przy zaostrzeniach chorób układu pokarmowego. W tym czasie odporność organizmu jest osłabiona, co sprzyja nadreaktywności układu immunologicznego na alergeny. Do najczęstszych alergenów należą:

• produkty spożywcze, zwłaszcza cytrusy, orzechy i czekolada;
• składniki past do zębów i płukanek do jamy ustnej;
• kurz i zanieczyszczenia środowiskowe;
• pasożyty jelitowe i ich produkty przemiany materii.

Tempo pojawienia się i rozwoju choroby jest indywidualne i zależy od wielu czynników, takich jak błędy dietetyczne, stres, silne emocje, przyjmowanie niektórych leków, choroby przewlekłe czy sezonowe niedobory witamin i minerałów — szczególnie w okresie wiosennym i jesiennym, gdy odporność naturalnie spada.

Początek choroby objawia się pojawieniem się drobnych, czerwonych plamek o owalnym lub okrągłym kształcie, lekko uniesionych ponad powierzchnię błony śluzowej jamy ustnej. W ciągu 8–16 godzin w miejscu plamek powstają nadżerki, które następnie pokrywają się szarobiałym nalotem włóknikowym (fibrynowym).

Zmiany te rozwijają się w wyniku zaburzeń naczyniowych. Po wniknięciu czynnika zakaźnego do błony śluzowej naczynia krwionośne rozszerzają się, a ich przepuszczalność wzrasta, co prowadzi do obrzęku, mikrourazów i powstawania owrzodzeń. Procesowi temu towarzyszy lokalny stan zapalny oraz silna reakcja bólowo-obronna błony śluzowej.

W patogenezie aftowego zapalenia jamy ustnej wyróżnia się trzy kluczowe okresy:

1. Okres prodromalny. Błona śluzowa staje się sucha, zaczerwieniona i wrażliwa. Pojawia się ból i uczucie dyskomfortu w jamie ustnej. Temperatura ciała może wzrosnąć do około 38°C. Występują objawy przypominające infekcję dróg oddechowych (przeziębienie) — ból głowy, dreszcze, ogólne osłabienie i powiększenie węzłów chłonnych.
2. Okres wysiewu zmian. Może przebiegać w łagodnej, umiarkowanej lub ciężkiej postaci. Na zmienionych zapalnie fragmentach błony śluzowej pojawiają się owrzodzenia pokryte białawym nalotem, które przy dotyku wywołują ostry ból. Zazwyczaj towarzyszy im gorączka, a jedzenie i mówienie stają się utrudnione.
3. Okres wygasania choroby. Przy odpowiednim leczeniu wyzdrowienie następuje po 10–12 dniach. Owrzodzenia stopniowo pokrywają się nową, zdrową warstwą nabłonka, a ból ustępuje.

Klasyfikacja i etapy rozwoju aftowego zapalenia jamy ustnej

Obecnie wyróżnia się dwie główne postacie aftowego zapalenia jamy ustnej – ostrą i przewlekłą. Różnią się one czasem trwania, nasileniem objawów oraz tendencją do nawrotów.

Ostre aftowe zapalenie jamy ustnej charakteryzuje się nagłym wystąpieniem bolesnych owrzodzeń na błonie śluzowej jamy ustnej. Afty mają zwykle okrągły kształt, biały lub szarawy nalot i wyraźnie zaczerwienioną obwódkę. Błona śluzowa wokół nich jest obrzęknięta, tkliwa i bardzo wrażliwa na dotyk.

Do głównych objawów ostrej postaci należą:

• silny ból podczas jedzenia, picia lub mycia zębów;
• powiększenie węzłów chłonnych w okolicy szyi i potylicy;
• gorączka;
• uczucie ogólnego osłabienia i zmęczenia.

Przy szybkim wdrożeniu leczenia i przestrzeganiu zaleceń lekarza choroba trwa zazwyczaj 7–10 dni, a owrzodzenia goją się bez pozostawiania blizn. W przypadku braku leczenia lub przy częstych nawrotach ostra forma może przekształcić się w przewlekłe aftowe zapalenie jamy ustnej, które jest trudniejsze do leczenia i ma charakter nawrotowy.

Przewlekłe aftowe zapalenie jamy ustnej rozwija się, gdy układ odpornościowy nie jest w stanie całkowicie zwalczyć stanu zapalnego w fazie ostrej. Często jest to związane z osłabieniem odporności, chorobami układu pokarmowego, zaburzeniami hormonalnymi lub przewlekłymi infekcjami górnych dróg oddechowych.

Choroba przebiega długo, z okresami poprawy i nawrotami aft, które pojawiają się regularnie – co kilka tygodni lub miesięcy. W postaci przewlekłej afty mogą być liczniejsze, głębsze i bardziej bolesne, a proces gojenia trwać dłużej.

Przewlekła postać aftowego zapalenia jamy ustnej posiada własną klasyfikację, opartą na dwóch podstawowych kryteriach:

1. Stopień nasilenia choroby – określa, jak często pojawiają się nawroty oraz jak rozległe i bolesne są zmiany na błonie śluzowej.
2. Obraz kliniczny (postać kliniczna) – opisuje wygląd, kształt, głębokość i lokalizację aft w jamie ustnej, co pozwala na dokładniejsze rozpoznanie typu choroby i dobór odpowiedniego leczenia.

Stopień nasilenia	Charakterystyka
Łagodny	Występuje 1–2 owrzodzenia o średnicy 1–10 mm. Odczuwany jest niewielki ból, a proces gojenia trwa do 10 dni. Choroba pojawia się raz na 1–2 lata.
Umiarkowany	Występuje 3–5 owrzodzeń, którym towarzyszy wyraźny ból. Okres leczenia trwa około 3 tygodni, a nawroty pojawiają się raz na 6–12 miesięcy.
Ciężki	Występuje duża liczba owrzodzeń oraz silny ból. Mogą wystąpić dodatkowe objawy, takie jak gorączka, ogólne osłabienie i bóle brzucha. Leczenie trwa około 4 tygodni, a choroba może nawracać do 6 razy w roku.

Klasyfikacja według obrazu klinicznego przewlekłego nawrotowego aftowego zapalenia jamy ustnej obejmuje kilka charakterystycznych postaci, które różnią się wyglądem zmian, czasem trwania i nasileniem objawów:

1. Postać włóknikowa (fibrynowa) – najczęstsza i najłagodniejsza forma choroby. Na błonie śluzowej jamy ustnej pojawiają się żółtawe plamy otoczone zaczerwienieniem. Na ich powierzchni tworzy się cienka warstwa włóknika, ściśle przylegająca do tkanek. W miarę rozwoju włóknik oddziela się, tworząc bolesne afty. Zwykle występuje 3–5 owrzodzeń, które goją się w ciągu 7–10 dni bez blizn.

2. Postać martwicza (nekrotyczna) – rozwija się w wyniku infekcji bakteryjnych lub wirusowych, prowadząc do obumierania komórek błony śluzowej. Zmiany są głębsze, bardziej bolesne, a proces gojenia trwa około miesiąca.

3. Postać gruczołowa (glandularna) – obejmuje ujścia małych gruczołów ślinowych. Po zagojeniu owrzodzeń często dochodzi do nawrotów w tych samych miejscach. Choroba ma charakter przewlekły i trudny do leczenia.

4. Postać bliznowaciejąca (bliznowa) – przebiega długo, zwykle ponad trzy miesiące. Afty są duże (nawet do 1 cm średnicy), bolesne i goją się z pozostawieniem widocznych blizn na błonie śluzowej.

5. Postać zniekształcająca (deformująca) – najcięższa postać choroby. Głębokie owrzodzenia prowadzą do trwałego uszkodzenia błony śluzowej, bliznowacenia i zniekształcenia struktur jamy ustnej, np. warg lub języka.

6. Postać liszajowata (lichenowa) – objawia się występowaniem na błonie śluzowej zaczerwienionych obszarów otoczonych białawym, pogrubiałym wałkiem nabłonka. Zmiany najczęściej lokalizują się na języku, a ich wygląd przypomina liszaj płaski.

Autorzy zagraniczni wyróżniają trzy główne postacie przewlekłego nawrotowego aftowego zapalenia jamy ustnej:

1. Postać z małymi aftami (afty Mikulicza) – to najczęstsza postać choroby, występująca u około 70–85% pacjentów. Małe owrzodzenia pojawiają się najczęściej na błonie śluzowej warg, policzków, dna jamy ustnej, a także na czubku i spodniej powierzchni języka. Ich średnica nie przekracza 10 mm, a gojenie następuje w ciągu 7–10 dni bez pozostawiania blizn.

2. Postać z dużymi aftami (duże afty, choroba Settona – nekrotyczne zapalenie gruczołów ślinowych błony śluzowej jamy ustnej) – charakteryzuje się występowaniem owrzodzeń o średnicy powyżej 1 cm. Najczęściej lokalizują się one na miękkim podniebieniu i w okolicy gardła. Zmiany goją się wolno, często pozostawiając blizny. Występują u około 10–15% osób z przewlekłym nawrotowym aftowym zapaleniem jamy ustnej.

3. Postać z aftami opryszczkopodobnymi (afty opryszczkopodobne) – obejmuje liczne, drobne owrzodzenia o średnicy od 1 do 3 mm, które mają okrągły kształt i są rozsiane na całej błonie śluzowej jamy ustnej. Często przypominają zmiany w przebiegu opryszczki, jednak nie są z nią związane. Ta postać występuje rzadko — w około 5–10% wszystkich przypadków choroby.

Powikłania aftowego zapalenia jamy ustnej

Głównym powikłaniem aftowego zapalenia jamy ustnej jest przejście choroby w postać przewlekłą aftowego zapalenia jamy ustnej. Może to być spowodowane brakiem odpowiedniego i skutecznego leczenia oraz osłabieniem układu odpornościowego.

Warto zaznaczyć, że w postać przewlekłej aftowego zapalenia jamy ustnej choroba w pierwszych latach występuje zazwyczaj sezonowo — w okresie wiosennym i jesiennym — a z czasem nawroty pojawiają się coraz częściej.

Przewlekła postać aftowego zapalenia jamy ustnej również może prowadzić do własnych powikłań. Należą do nich rozwój wtórnych infekcji (np. zapalenia migdałków, zapalenia krtani, zakażeń wirusowych dróg oddechowych), a także możliwość przedostania się infekcji do krwi i rozprzestrzenienia jej po całym organizmie. Dodatkowo mogą wystąpić krwawienia dziąseł oraz rozchwianie i utrata zębów.

Aby zapobiec powikłaniom w przebiegu każdej z postaci aftowego zapalenia jamy ustnej, należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem, poddać się kompleksowemu leczeniu oraz ściśle przestrzegać zaleceń medycznych.

Diagnostyka aftowego zapalenia jamy ustnej

Rozpoznanie aftowego zapalenia jamy ustnej powinno opierać się na ocenie obrazu klinicznego oraz dokładnym zebraniu wywiadu od pacjenta. Lekarz powinien ustalić, kiedy pojawiły się pierwsze objawy, jaka jest ich intensywność, czy podobne przypadki występowały wcześniej, a także czy u pacjenta występują objawy alergii. Istotne jest również ustalenie, czy podobne problemy zdrowotne występowały u najbliższych członków rodziny. Dodatkowo lekarz ocenia liczbę i wielkość aft oraz stan błony śluzowej jamy ustnej po ich wygojeniu i zaniknięciu.

W niektórych przypadkach stosuje się diagnostykę laboratoryjną — pobiera się wymaz z jamy ustnej w celu identyfikacji czynnika chorobotwórczego, potwierdzenia diagnozy i dobrania odpowiedniego sposobu leczenia.

Diagnostykę różnicową aftowego zapalenia jamy ustnej należy przeprowadzić z:

• nawrotowym opryszczkowym zapaleniem jamy ustnej,
• wrzodziejącym martwiczym zapaleniem błony śluzowej,
• owrzodzeniami rozwijającymi się w przebiegu chorób specyficznych lub w wyniku przewlekłego ucisku (owrzodzenia uciskowe).

Wszystkie te schorzenia mają podobne objawy i przebieg kliniczny, dlatego właściwa diagnostyka ma kluczowe znaczenie dla skutecznego leczenia.

Leczenie aftowego zapalenia jamy ustnej

Celem lekarza w leczeniu aftowego zapalenia jamy ustnej jest osiągnięcie trwałej remisji lub pełnego klinicznego wyleczenia choroby. Leczenie tego schorzenia wymaga kompleksowego podejścia, które obejmuje zarówno terapię ogólną, jak i miejscową, a także odpowiedni dobór leków. Wybór preparatów zależy od postaci zapalenia oraz stopnia jego nasilenia.

Leczenie miejscowe aftowego zapalenia jamy ustnej polega na stosowaniu środków antyseptycznych i gojących na powierzchnię aft, płukaniu jamy ustnej roztworami dezynfekującymi oraz aplikacji żeli przeciwzapalnych. W okresie zaostrzenia, w celu usunięcia martwiczego nalotu z powierzchni nadżerek, miejscowo stosuje się enzymy, takie jak trypsyna, chymotrypsyna i RNaza. Proces regeneracji nabłonka przyspieszają roztwory cytralu, witamin C i P oraz preparaty zawierające sok z kalanchoe lub propolis. Stosowanie maści kortykosteroidowych hamuje rozwój nowych aft i przyspiesza gojenie.

W terapii aftowego zapalenia jamy ustnej istotne jest również wzmocnienie odporności oraz ogólnego stanu organizmu, co pomaga skuteczniej zwalczać infekcję. Doustnie zaleca się przyjmowanie leków przeciwhistaminowych, takich jak klemastyna, loratadyna czy feksofenadyna, ponieważ w wielu przypadkach przyczyną choroby mogą być alergeny pokarmowe lub składniki środków higieny (np. laurylosiarczan sodu). W celu zmniejszenia obrzęku i stanu zapalnego stosuje się leki odczulające, np. hifenadynę lub połączenie histaminy z immunoglobuliną. Jeśli wykryta zostanie nadwrażliwość organizmu na konkretny czynnik drobnoustrojowy, wdraża się swoistą terapię odczulającą. W razie wskazań lekarz może zalecić również leki przeciwwirusowe lub szczepionkę przeciw opryszczce.

W trakcie leczenia zaleca się stosowanie witamin według zaleceń lekarza, szczególnie witamin z grupy B i witaminy C, które wspierają proces gojenia. Należy jednak pamiętać, że niekontrolowane przyjmowanie witamin może prowadzić do działań niepożądanych – od zatrucia i zaburzeń jelitowych po rozwój poważnych chorób przewlekłych. W przypadkach przewlekłego nawrotowego aftowego zapalenia jamy ustnej stosuje się także immunomodulatory i immunoprotektory. Preparaty te wzmacniają odporność, przyspieszają rekonwalescencję i pomagają osiągnąć dłuższą remisję. W terapii wspomagającej korzystne efekty daje również fonoforeza, jonoforeza oraz laseroterapia, które – jak wykazują badania – łagodzą ból i przyspieszają gojenie.

Podczas leczenia i w okresach remisji należy przestrzegać diety hipoalergicznej. Trzeba unikać potraw twardych, drażniących i kwaśnych, które mogą nasilać objawy uszkodzenia nabłonka (np. sucharków, twardego pieczywa, kwaśnych soków, napojów gazowanych, sosów, cytrusów). Bezwzględnie zakazane jest również spożywanie alkoholu w jakiejkolwiek postaci.

Rokowanie. Profilaktyka

Pomyślny przebieg choroby jest możliwy jedynie w przypadku szybkiego zgłoszenia się do lekarza, postawienia prawidłowej diagnozy, wdrożenia odpowiedniego leczenia oraz ścisłego przestrzegania zaleceń medycznych. Tylko wtedy istnieje realna szansa na osiągnięcie trwałej i długotrwałej remisji.

Podstawowym elementem profilaktyki aftowego zapalenia jamy ustnej jest właściwa higiena jamy ustnej — zarówno w warunkach domowych, jak i podczas wizyt u stomatologa. W domu należy używać szczoteczki do zębów o średniej twardości włosia, aby zmniejszyć ryzyko urazów błony śluzowej jamy ustnej. Pasta do zębów powinna zawierać ekstrakty z ziół o działaniu przeciwzapalnym, takich jak rumianek, nagietek czy kora dębu, lub zostać dobrana przez stomatologa podczas wizyty. Po posiłkach zaleca się płukanie ust naparem ziołowym lub ciepłą, przegotowaną wodą. W codziennej higienie należy również stosować nici dentystyczne oraz skrobaczki do języka. Bardzo ważne jest regularne kontrolowanie stanu uzębienia – leczenie próchnicy, usuwanie kamienia nazębnego i systematyczne wizyty u stomatologa. Profesjonalne czyszczenie zębów warto wykonywać u higienistki stomatologicznej dwa razy w roku.

W przypadku dzieci dorośli powinni stworzyć w domu jak najlepsze warunki, aby zapobiec rozwojowi infekcji. Rodzice muszą pilnować, by dziecko często myło ręce, prawidłowo szczotkowało zęby oraz myło owoce i warzywa przed jedzeniem. Należy również chronić dziecko przed dymem tytoniowym i pamiętać o regularnych badaniach profilaktycznych.

W każdym przypadku, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci, pojawienie się jakichkolwiek objawów powinno być sygnałem do natychmiastowej konsultacji z lekarzem. Tylko specjalista może postawić właściwą diagnozę i dobrać najskuteczniejsze leczenie.